نویسنده: محمدرضا آقازاده، مدیر پروژه و بازاریابی شرکت مشاوران تعالی سازان
امروزه همه ما روزانه با سازمان‌های متعددی سرو کار داریم. برخی برای دریافت خدمات عمومی مانند مجوز، برخی جهت انجام شکایت، برخی به منظور خرید و فروش و … .موسسات، شرکت‌ها، نهادهای دولتی، هولدینگ‌ها و … همه و همه نوعی از یک سازمان هستند. بسیاری مواقع از دست سازمانی شاکی می‌شویم و به سرعت آن را با سازمان‌های مشابه داخلی یا خارجی مقایسه می‌کنیم. برخی مواقع از عملکرد سازمان یا منابع انسانی آن راضی هستیم و تمایل داریم برای دیگر سازمان‌ها هم نسخه ای را بپیچیم.
در این تعامل شاید سوالات زیر تا کنون در ذهن شما شکل گرفته باشد. به عنوان مثال:
عمر سازمان‌ها از چه زمانی شروع می‌شود؟
آیا این زمان همان زمان ثبت شرکت است؟
بهترین زمان برای یک سازمان چه دوره یا زمانی است؟
آیا در هر شرایطی مدیریت سازمان ها یک فرمول کاملا مشخص و ثابتی دارد؟
و …
برای پاسخ به سوالات فوق عجله نکنید!
در دنیای مدیریت همانند ادبیات (فارسی)، مفهومی به نام استعاره وجود دارد، البته وسیع‌تر چراکه استعاره در دنیای علوم اجتماعی و سازمانی در ذات خود یک شیوه‌ی تحلیل و تفکر است. سازمان را می‌توان از ابعاد مختلفی به موجودات زنده و غیرزنده، تشبیه کرد.
سازمان‌ها نیز مانند موجودات زنده (سازمان به مثابه موجود زنده)، دارای دوره‌ی عمر بوده روزی متولد شده، رشد می‌کنند، بالغ میشوند، پیر میشوند و نهایتاً روزی خواهند مرد. در جواني سازمان ها بسيار منعطف، ولي در اكثر مواقع كنترل ناپذير هستند. با پير شدن سازمان، روابط تغيير مي كند.كنترل پذيري افزايش و قابليت انعطاف كاهش مي يابد.
شکل 1: منحنی دوره‌ی عمر سازمان
همچنان که مشاهده می‌شود در سمت چپ نمودار، دورههای رشد و جوانی و در سمت راست دورههای پیری سازمان قرار گرفته اند. خطوط فرعی که به صورت خطچین از دورههای رشد خارج شده است، بیانگر عارضه های دوره های جوانی است که در صورتی که سازمان متوجه مشکلات هر دوره نبوده و برای حل آنها به موقع اقدام لازم را انجام ندهد دچار این عارضه ها می شود.
در این شماره و شماره‌ی بعد با مفهوم هر یک از این دوره‌ها آشنا می‌شویم:
دوره ی ایجاد: اولین دوره‌ی حیات سازمان است. سازمان هنوز متولد نشده و به صورت ایده وجود دارد. هرگاه تعهد در برابر این ایدهها پذیرفته و ریسک مورد توجه واقع شد، سازمان متولد می‌شود. چنانچه ایدههای تشکیل سازمان به طور عملی مورد پیگیری و آزمایش قرار نگیرند، سازمان به عارضهی رابطهی نافرجام دچار شده و در جنینی خواهد مرد. دوره ایجاد درواقع دوره ی جنینی سازمان بوده و به صورت فیزیکی متولد نشده است. این دوره با جرقه‌ای در ذهن بنیانگذار (بنیانگذاران) شروع می‌شود و معمولا با تدوین و نهایی سازی و یا طرح کسب و کار (جهت بررسی ریسک های آتی و یا جذب سرمایه‌گذار) ادامه یافته و از لحظه‌ی شروع به کار اجرایی، به اتمام می‌رسد.
دوره ی طفولیت: در این دوره ایدها و تعهدات پذیرفته شده در دوره‌ی ایجاد، جامهی عمل میپوشد. در اين دوره تولید ایده‌ی جدید تا رسیدن به نقطهای که نقدینگی سازمان مثبت شود، حداقل بوده و حجم کار زیاد است. چنانچه در این دوره تعهد بنیانگذار کم رنگ شده و یا بصورت جبران ناپذیری نقدینگی منفی شود سازمان به عارضه ی مرگ در طفولیت دچار می‌شود.
دروه ی رشد سریع: وقتی جریان نقدینگی سازمان مثبت شد، سازمان وارد دوره ی رشد سریع می‌شود. ایده های اولیه ی سازمان، اجرایی شده اند و سازمان با توجه به استقلال رسیدن در تأمین منابع مالی، کمی مغرور شده است پس تولید ایدههای جدید میپردازد و خلاقیت در سازمان رشد قابل ملاحظه ای میکند. موارد اشاره شده موجب رشد کمّی سازمان می‌شود، بنابراین لازم است سازمان کمکم اقدام به تفویض اختیار از سمت بنیانگذار نموده تا رفته رفته موجبات رشد کیفی سازمان فراهم آید. نتیجه اینکه در اینجا ساختار رسمی و سیستم مدیریتی سازمانی شروع به شکل گرفتن میکند. چنانچه بنیانگذار نسبت به این امر اهمال کند و مانع رشد ساختاری و کیفی سازمان شود، سازمان دچار عارضه ی تله ی بنیانگذار می‌شود.
دوره ی بلوغ: در این دوره تأکید اصلی بر شکل‌گیری سیستمهاست. به نوعی می‌توان گفت سازمان مستقل از بنیانگذارش، هویتی تازه پیدا میکند. این دوره درواقع یک دوره انتقالی بین دوره رشد سریع و تکامل (نقطه ایده‌آل منحنی عمر) است دوره‌ای که با سختی‌های قابل توجهی همراه است. چنانچه کارآفرینی و ایده پردازی غالب بر ویژگی ساختاری و اداری سازمان شود، این امر موجب ترک مدیران حرفهای از سازمان شده در نتیجه سازمان دچار عارضهی تلهی کارآفرینی می‌شود. از طرف دیگر چنانچه ویژگی اداری سازمان به صورت افراطی رشد کند و ویژگی کارٱفرینی از سازمان رخت برببندد، نهایتاً سازمان دچار عارضه ی پیری زودرس می‌شود.
دوره ی تکامل: سازمانی که بتواند به درستی فرآیند بلوغ را طی کند و به نوعی در به تعادل رساندن کارآفرینی و اداره کنندگی به تعادل برسد وارد تکامل می‌شود. این دوره درواقع حالت بهینه دوره عمر سازمان است. در این دوره سیستم‌ها و زیرسیستم‌ها به حالت ایده‌آل شکل گرفته است. در این دوره سازمان از طرفی ویژگی سلطه‌طلبی دوران رشد سریع را داشته و از طرفی از ساختار و کارآمدی دوران بلوغ برخوردار است. خلاصه اینکه در تکامل، سازمان مدام هدفهایی را نشانه میرود و به محض توفیق به هدف بالاتر فکر میکند و این مانع بروز ثبات و انجماد در آن می‌شود. حال چنانچه سازمان از وضع خود مغرور و راضی شده و کارآفرینی به عنوان انرژی پیش برنده سازمانی از سازمان رفته و سازمان مدام از انرژی قبلی خود استفاده کند دچار عارضه ی پیری طبیعی می شود. دوره تکامل در واقع مسیری است که سازمان همواره باید سعی کنید در چارچوب آن قرار بگیرد.
در شماره بعد با مفهوم مابقی دوره ها، آشنا خواهیم شد.
منابع:
برگرفته از:
- آقازاده, محمدرضا؛ کاوه محمدسیروس و مهدی نظری، ۱۳۹۱، تحلیل تطبیقی درجه آزادی و دوره عمر با رویکرد سازمان های ایرانی،هشتمین کنفرانس بین المللی مهندسی صنایع، تهران، انجمن مهندسی صنایع ایران، دانشگاه صنعتی امیر کبیر
- ادیزس، ابساک؛ دوره عمر سازمان: پیدایش و مرگ و میر …